بیشتر صاحب نظران هنر اسلامی این عقیده را ابراز نموده اند که در بسیاری از آثار متنوع هنر اسلامی، تجسمی از بهشت در نظر بوده است. گروهی در اثبات این ادعا به آیاتی از قرآن کریم ، در توصیف بهشت و باغها و جویهای روان آن و هم نشینی با حوریان و لذتهای اهل بهشت استناد کرده اند. چنین مفهومی در باب هنرهای اسلامی چنان رواج دارد که مفاهیم عمیق فلسفه و عرفان اسلامی را در هنرهای اسلامی نیز وارد نموده و در نقد و تفسیر آن ، نمی توان از این معانی شگرف مدد نجست. از جمله عمیق ترین و شگرف ترین این مفاهیم عرفانی، نظریه وحدت در کثرت و کثرت در وحدت است. بدین معنا که کلیه هنرهای اسلامی همواره در مسیر روبه رشد خود این هدف را پیش رو داشته اند که وحدانیتی را که در تمام عالم تکثر یافته بیان کنند.
با بررسی اجمالی دیدگاها، آرا و نظریات متفکران و صاحب نظران در باب هنر اسلامی واسرار و رموز آن می توان گفت که " قانون طبیعت قانون تعادل و تکامل است و هنر راهی است که قرار است به حقیقت بینجامد و حتی به روند رسیدن به این تکامل شتاب دهد. حتی هنرهای که آنها را هنر مبتذل و یا مخرب میدانند نیز تلاش و کنکاشی هر چند بیهوده و مرحله است برای رسیدن به این تکامل.
با نگاهی دقیق به هنرهای متنوع که ریشه اسلامی و مذهبی دارند، صور تزیینی ، موتیف ها و نقش و نگارهای متنوع که ریشه در هنر اسلامی دارند (ختایی و اسلیمی) را می بینید که در نهایت یک چیز هستند که به زبانهای مختلف ادا میشوند و نمیتوان آنها را از هم جدا و شکل متمایزی تصور کرد .در عرصهْ هنرکثرت و تنوع هنر را داریم ، کثرت و تنوع زبانها و فرهنگ های مختلف که ریشه اسلامی دارند به گونه ای که تمامی این فرهنگ ها و زبانها نمود های از یک چیز هستند ، که در صور مختلف و در گونه های زیبائی متجلی شده اند .
با بررسی اجمالی دیدگاها، آرا و نظریات متفکران و صاحب نظران در باب هنر اسلامی واسرار و رموز آن می توان گفت که " قانون طبیعت قانون تعادل و تکامل است و هنر راهی است که قرار است به حقیقت بینجامد و حتی به روند رسیدن به این تکامل شتاب دهد.
گفته میشود الگوی قرآنی مشخصی برای حرکت از کثرت ها به وحدت در هنر وجود دارد. اسلام در قرآن تمامی کثرت ها را به وحدت فرا میخواند در آیه (( لا و جعلناکم شعوبا" و قبائل لتعارفوا")) هیچ کدام از این کثرت ها کثرت نیست، بلکه برای ارتباط بهتر شما با هم است ،ما شما را قبیله ها و ملت های گوناگون قرار دادیم متشکل از زن و مرد برای اینکه همدیگر را بیشتر بشناسید ، بنابراین از دیدگاه اسلام هدف نهائی از وجوداین کثرت ها شناخت بیشتر همدیگر می داند.
در مقاله "نماد گرائی درهنر و معماری اسلامی" از احمد رضا سلیمانی به این نکته اشاره شده که در جهان هیچ چیز معنایش محدود به شکل ظاهریش نمیشود بلکه هر نمودی متضمن بودی و برای هر ظاهری باطنی وجود دارد و نمادهای تصویری حاوی مفاهیم و معانی سری و رمزی است و تا زمانی که این معانی باشند نمادها ماندگارمیشوند و در صورت حذف معنا نمادها ناپدید و یا معانی دیگری پیدا می کنند. بنابراین در هنر اسلامی هر طرح و نقش علاوه بر مضمون ظاهری دارای یک معنای درونی نیز میباشد.
همچنین آقای سلیمان سعید آبادی به این نکته اذعان میکند که در" هنر کتابت و نگارگری دیدگاه و بینش هنرمند ورای دیدگاه مادی است ، او به ظاهر توجه دارد ولی به دنبال حقیقت مستوردر امور مادی است و ازاین طریق خود را به وحدت وجود و یگانگی خالق هستی ارتباط میدهد."
ابن عربی میگوید : "همه چیز در جهان منشعب از ذات اوست و هر زیبائی و کمال موهبتی از رحمت اوست"
درمیان نمادها و نشانه های تصویری در هنرهای اسلامی ، دایره نماد کیهان است و نماد روشنگری ، تمامیت و کمال که از طریق مثلث به مربع نماد زمین و مخلوقات تبدیل میشود. مرکز دایره نماد حقیقت ابدی است و ذات الهی که بایستی تجسم پیدا کند تا بتواند خود را به نمایش بگذارد و در تمام مخلوقات الهی گسترش میابد ، در مسجد " بی بی دختران شیراز" ،در طبقه اول 4ضلعی ، سپس 8ضلعی وبعد به دایره گنبدی شکل ختم میشود و یا " مسجد الغدیر تهران" شبستان اصلی 12 وجهی بعد طبقه 8ضلعی دو مربع و یک دایره منتهی میگردد.
سید حسن نصر در مقاله "اصل وحدت و معماری قدسی" یادآوری میکند که " آزمایشهای انجام شده به کمک میکروسکوپ های الکترونی ،....شباهت های خیره کننده بین نقش های هندسی معماری اسلامی ، ساختاردرونی و نظم ملکولی موجودات جاندار و بی جان را نشان میدهد. این نقوش از تجذیه و تحلیل ماده به سبک امروزی ناشی نشده بلکه پیامد شهود جهان مثالی ، توسط اهل بصیرت ایجاد شده و نشان میدهدکه آنچه در پایین ترین سطوح قرار دارد ، نمادی از عالی ترین سطوح است ".
همچنین او با بررسی نور و فضا در معماری اسلامی اشاره میکند که رنگ سفید نماد وحدت است و رنگهای دیگه که از تجذیه نور حاصل میشوند نماد تجلی وحدت در کثرت و وابستگی کثرت به وحدت هستند. همچنین در هنراسلامی نمادهای که با یک ریتم دقیق تکرار میشوند نشانی از کثرت در وحدت میباشند.
ابن عربی میگوید : "همه چیز در جهان منشعب از ذات اوست و هر زیبائی و کمال موهبتی از رحمت اوست"
اسلیمی ( ماخوذ از اسلام)و ختائی ( تاک همان مو درخت انگور)دارای ریتم و نواخت متناسب و دقیق می باشند.
همچنین تاک درختی است که بیش از هر درختی مظهر عشق وراز و رمزکثرت عالم وجود بوده است.
نقوش اسلامی در تذهیب و تشعیر با تناسب آهنگین و موزون خودهمواره از وحدت به کثرت و ازکثرت به وحدت روی میآورند و به نظر میرسد همین اندیشه وحدت در کثرت همواره هنرمندان مسلمان را به سوی نقش های انتزاعی و مجردکه در آنها سرمشق طبیعی اولیه غالبا ناپیدا و ناشناخته میباشد سوق داده است. منظور هزاران هزار شکلهای تزیینی به صورت های اسلیمی ، ختائی، پیچکها و گره چینی ها، .......میباشد که تاروپودبیشتر آثار اسلامی را بنیاد گذاشته است.
بنابراین از نظر اسلام هنر الهی بیش ازهر چیزنشان دهنده وحدت الهی در جمال و نظم عالم است. وحدتی که میتوان آن را در هماهنگی و انسجام عالم کثرت ودرنظم و توازن جهان مشاهده کرد و یا به تعبیر خانم شهلا حبیبی (استاد دانشگاه الزهرا و عضو هیات علمی دانشگاه سوره ) : وحدت در عین کثرت ویژ گی هنر اسلامی است ، وحدت و کثرت که درون مایه تفکر اسلامی است ، در هنرهای اسلامی ایرانی فراوان دیده میشود .
در بررسیهای بیشترارتباط نقوش انتزاعی فوق الذکربا هنر فطری بشر اولیه نیز به اثبات رسیده است.
بنابراین در هنر اسلامی هر طرح و نقش علاوه بر مضمون ظاهری دارای یک معنای درونی و باطنی نیز میباشد و همچنین این مهم که دیدگاه و بینش هنرمند ورای دیدگاه مادی است ، او به ظاهر توجه دارد ولی به دنبال حقیقت مستور در امور مادی است و از این طریق خود را به وحدت وجودی میرساند . باشد که هنرمندان ایرانی مسلمان این دیدگاهاهی زیبا را در هنر خویش بکاربندند.
هنرهای اسلامی که برآمده از مهمترین و اساسی ترین دیدگاههای قرانی نیز هستند همواره به دنبال بیان وحدانیت در جهان پیرامون و ثبت و تجلی آن در اثر هنری بوده اند.
